Een helder vijandbeeld maakt het leven overzichtelijk. De vijand van natuur en milieu anno nu heet neonicotinoïde. Het is een gif dat je als boer, hoe makkelijk, voor de zekerheid alvast aanbrengt op het zaad van je gewas, waarna het door de hele plant wordt opgenomen. Ieder insect dat vervolgens van de plant eet gaat eraan.

Door het coaten van zaad hoef je in principe geen gif meer te spuiten op het gewas. Duidelijk nadeel is dat je het gif ook gebruikt op plaatsen en momenten waar dat misschien helemaal niet nodig was geweest en dat je het via het zaad ook verspreidt in het grondwater. Bovendien zijn de neonics bovengemiddeld giftig per milligram spul.

Van bijen tot vogels
Sinds enkele jaren is met name bijenhoudend Nederland bovenop deze nieuwe klasse van insecticiden gedoken. Ze zouden verantwoordelijk zijn voor de mysterieuze problemen waar veel – niet alle – imkers mee te kampen hebben.

Recent is daar een nieuw probleem bij gekomen: In Nature beschrijven onderzoekers onder leiding van de Nijmeegse plantenecoloog Hans de Kroon hoe in gebieden waar veel neonics in het oppervlaktewater zitten ook de vogels verdwijnen.

Statistisch gegoochel
Onlangs maakte Karel Knip in NRC op een heldere manier duidelijk dat de statistiek achter deze Nature-publicatie nogal discutabel is. En dan bleef een van de vreemdste figuren uit de publicatie nog onbesproken.

In bovenstaand figuur is de trend van een aantal insectenetende vogelsoorten weergegeven. In de linker figuur in de periode vóór de introductie van het gewraakte  gif, rechts in de periode daarna. Op beide (horizontale) x-assen staan de concentraties in het oppervlaktewater in de periode ná de introductie.

De lijn in de rechter grafiek laat zien dat het gebruikte statistische model per saldo een trend naar beneden heeft gevonden: hoe meer gif er na de introductie in het oppervlaktewater zat, hoe harder de vogels achteruit zijn gegaan.

Veel gif, veel vogels?!
Maar kijk je door je oogharen, dan zie je een paar opvallende zaken. Allereerst helemaal rechts in beide grafieken. In de gebieden met uitgerekend de hoogste concentratie neonics, namen alle onderzochte vogelsoorten nog af vóór de introductie van het gif, en namen ze tóe na de introductie.

De gevonden statistische trend lijkt vooral beïnvloed door de omslag in het meest linkse punt op de x-as: de gebieden met de laagste concentratie gif. Daar zaten de vogels vóór de introductie van het gif nog bijna allemaal in de lift. Daarna zo goed als allemaal in de min of rond de nul. Eigenlijk valt van de rest van de meetpunten geen soep te koken.

Blindstaren
Twijfel aan de onheilstijding rond de neonics maakt van dit gif natuurlijk nog geen onschadelijk goedje. Dat er voor de zekerheid een potent gif in een gewas wordt gestopt voor het geval er misschien een insectenplaag aankomt is nogal zot. Maar je blindstaren op één klasse van gifstoffen als bron van al het kwaad helpt ook niet echt.

Giftig voor gewervelden
Dat insecticiden effect hebben op vogels is even triest als logisch. Minder insecten is minder insectenetende vogels. Maar dat geldt voor alle insecticiden. Alleen werden andere  gifstoffen niet meegenomen in de Nijmeegse studie.
Dat met de Nature-studie bewezen zou zijn dat de neonics een direct toxisch effect hebben op gewervelde dieren, zoals in veel media werd geroepen, valt onmogelijk uit dit onderzoek af te leiden. Al was het maar omdat de onderzochte vogelsoorten als gele kwikstaart en bosrietzanger hun neus ophalen voor zaad, met of zonder gif.

Resistente mijten
Neonics zijn schadelijk voor insecten, dus ook voor honingbijen, dat lijdt geen twijfel. Het zijn immers insecticiden. Dat ze verantwoordelijk zijn voor verhoogde wintersterfte in de volken van imkers – eigenlijk: intensieve insectenhouders –  is nog steeds niet waarschijnlijk. Er zijn wel de nodige studies die in een andere richting wijzen, namelijk die van toenemende problemen bij de bestrijding van de resistente exotische mijten die bijen sinds een aantal jaren belagen.

Alternatief?
Als reactie op de Nature-studie riep onder andere de Partij voor de Dieren en ook  Vogelbescherming Nederland meteen dat er een totaal verbod op de neonicotinïden zou moeten komen. Denken de natuurbeschermers dan echt dat al die boeren na een verbod biologisch gaan werken? Of weten ze dat de insecticiden die als alternatief gebruikt gaan worden een stuk minder schadelijk zullen zijn voor vogels?
Natuurbeschermers zouden er goed aan doen zich niet blind te staren op één, lekker voor de hand liggende vijand: gif.
De Silent Spring van Rachel Carson is natuurlijk nog steeds een aansprekend beeld, maar ondertussen is er nogal veel meer mis in de moderne landbouw. Als koeien al buiten komen lopen ze doorgaans op een steriel biljartlaken van Engels raaigras met nul wilde bloemen daartussen voor insecten, of –indirect – voor insectenetende weidevogels. Ook elders in de akkerbouw en de veeteelt zijn monocultuur en schaalvergroting troef. Die fundamentele problemen zijn misschien niet zo hapklaar en overzichtelijk als die ene klasse van verderfelijke gifstoffen, maar verdienen wel meer energie.

Een andere conclusie uit de deze recente geschiedenis: ook bij de redactie van Nature werken gewone mensen.